مجله منظر
پیاپی 3 (دی 1388)

شهرنشینی پدیده ای کاملا شناخته شده برای تمامی کشورهای در حال توسعه است. هر چند که فرایند شهرنشینی بروز برخی از مشکلات نظیر کمبود مسکن و نارسایی زیرساختها (آب، فاضلاب، حمل و نقل و نظایر آن)، افزایش تصاعدی قیمت زمین و تغییر ساختار هزینه ها، افزایش سکونتگاه های نابهسامان، آلودگی و تخریب محیط زیست را تسریع میکند، لیکن این فرایند همچنان جاری است و دیدگاه های متفاوتی در خصوص تداوم آن وجود دارد. نکته قابل بحث ضرورت اصلاح رویه های حاکم بر الگوی مدیریت توسعه شهری است که نوعی تعامل مؤثر و هدفمند را با جریان شهرنشینی مطرح میکند.

بیش از یک دهه است که سخن از ضرورت یکپارچگی مدیریت شهری در ایران مطرح شده و گزافه نیست که بگوئیم به تکراری ملالتبار و بینتیجه بدل شده است. حال پرسش ایناست که چرا چنین ضرورت مسلمی عملی نمیشود؟ آیا به راهگشایی و اثربخشی این یکپارچهسازی باور نیست یا آنکه اینگونه تمرکززدایی را برنتافته و همچون رقیب تلقی میکنند و در نتیجه مانع اجرای آن هستند؟ جالب آنکه در هر یک از این حالات، آشکارا مخالفتی دیده نمیشود و همچنان به «شاید وقتی دیگر» موکول میشود! در این نوشتار کوتاه، فارغ از پرسش فوق، پنج نکته کلیدی مرتبط با تحقق یکپارچگی مدیریت شهری در ایران و بهطور مشخص تهران، به هماندیشی گذاشته میشود.

کلانشهر تهران نمونهای از یک نقطه کوچک جمعیتی است که از زمان آقا محمدخان قاجار با اراده سیاسی به عنوان پایتخت انتخاب شده و تداوم آن تا به امروز رشدی انفجاری داشته و در حال حاضر بیش از 13.000.000 نفر را در هسته مرکزی و در منطقه شهری خود جای داده و در پهنهای به وسعت بیش از 16.000 کیلومتر مربع عمل میکند. متناسب با این رشد، مسایل و مشکلات آن نیز از حد یک شهر کوچک و میانی به یک کلانشهر و منطقه شهری پیوسته رسیده است.
بر این مبنا اگر روزگاری قانون بلدیه و انجمنهای ایالتی و ولایتی میتوانست راه حلی نسبی برای اداره امور این شهر باشد، امروز دیگر حتی قانون شهرداری ها واصلاحات بعدی آن، ضوابط و مقررات طرحهای شهری و شهرسازی، آئیننامه ها و مصوبات موردی برای پاسخگویی به مسایل روز افزون آن - توام با پیچیدگی های ناعملکردی آن در شرایط تولد، رشد تا بلوغ خود و به ویژه در روند حرکت به سمت جهانی شدن- پاسخگو نیست. از سوی دیگر مشکلات ساختاری مدیریت و برنامه ریزی در دو عرصه شهری و منطقه شهری آن، عملا برنامه ریزی، اجرا و نظارت بر طرحهای توسعه شهری را با چالشی بزرگ مواجه کرده است. مضاف بر این، تعدد و تفرق نهادها و دستگاه های متولی امر مدیریت شهری و تضاد نگرش بخشی- ملی با نگاه منطقهای – فضایی و محلی، مدیریت تهران را هم در عرصه شهر و هم منطقه شهری ناکارامد کرده است.

در فرهنگ ایران زمین، زن نماد مهر و عشق، سازندگی و باروری به شمار میرود. کشف صدها تندیسه از حفریات باستانشناسی در شوش، تپه سراب کرمانشاه، تورنگ تپه و سایر نقاط ایران و به دنبال آن پرستش ایزدبانوانی چون «سپندارمذ»، «نانایا» و «اناهیتا» در طول تاریخ بیانگر بزرگداشت و ارجگذاری به زن، نیروهای سازنده و زندگیبخش او بوده است. خوشبختانه باورهای نیکو و مقدس در بستر تاریخ هرگز زادگاه خود را فراموش نمیکنند بلکه همواره بالنده و پیشرو در دل و جان مردم زنده میمانند. بزرگداشت «شهربانو» و «نیکبانو» دختران یزدگرد، سیده خاتون و صدها زیارتگاه دیگر در سرزمین ایران اسلامی نشانه تداوم، بزرگداشت و احترام به زن در بستر پاک و نورانی تاریخ ایران در طی هزاره ها و سده ها میباشد.

شرکت سونی، با فاصله کوتاهی از فرو ریختن دیوار برلین به فکر گسترش مرکز اداری خود در شهر برلین افتاد؛ شرکت «تیشمان سریر»برای ساخت این مرکز انتخاب شد و «سونی سنتر» را در مرکز تاریخی شهر برلین ایجاد کرد.
سونی سنتر یک ساختمان نیست، بلکه یک قسمت از شهر است. خارج آن یک شهر واقعی و داخل آن یک شهر مجازی است که دروازه و مسیر عبور عابران، این تبدیل واقعیت به مجاز را تقویت میکند. فضا و خیابانهای اطراف سونی سنتر، دارای بافت سنتی و تاریخی هستند اما درون آن یک میدان سرپوشیده جدید برای فعالیتهای فرهنگی و اجتماعی امروزه، از پخش فیلم تا گردهمایی های 3000 نفری، وجود دارد.

هویت و نگاه به معماری خودی، موضوع مورد توجه معماری ایران در دوران پس از انقلاب اسلامی است. معماری معاصر ایران، علیرغم اختلاف در نامگذاری هر دوره، زمان شروع و اتمام آن، معمولا به چهار دوره کلی تقسیم میشود: دوره ناصری/ دوره پهلوی اول /دوره پهلوی دوم /دوره پس از انقلاب اسلامی یا معماری امروز ایران. مطالعات انجام شده در معماری معاصر ایران عمدتا بر سه دوره اولیه استوار بوده و کمتر کار تحقیقی منسجمی بر روی دوره چهارم انجام گرفته است. این موضوع میتواند ناشی از دشواری های متدولوژیک مرتبط با آن باشد.

تهران، شهر هزار هزار تکهای است که تکه هایش همچون قطعه های یک پازل از سر جبر به هم پیوستهاند و در مجموع یک ابرمتن است که ساختاری از اجزای ناهمگون و بینظم دارد که هر از گاهی تکهای جدید به آن ملحق میشود. تهران، شهری است الحاقی و کلاژگونه! و به همین جهت است که میگویند: فاقد نظم شهرسازی است و از این منظر قابل مقایسه با آثار هنرهای تجسمی جنبش پستمدرن است که کهنه و نو را با هم میآمیزد. با این تفاوت که جامعه ایران و سیر تحولات معماری و شهرسازی تهران، سیر تاریخی و منطقی گذر از مدرنیته به پست مدرن را نگذارنده و البته این وضعیت برمیگردد به روند تکاملی جامعه و همچنین به سابقه دویستساله آن که به عنوان پایتخت، برگزیده شد و همچون آهنربا، هر قطعهای را با هر شکل، ساختار و کیفیتی به خود جذب کرد و قوانین هم در هیچ دورهای نتوانست این آهنرباییاش را محدود کند؛ واقع شد آن چه که واقع شدنی است.

به دلیل آغاز دیرهنگام معماری منظر، این مفهوم در جامعه ایران با نوعی سطحینگری و بی مبالاتی در تعاریف علمی مواجه بودهاست (منصوری،1383). امروزه یکی از مشکلاتی که متخصصین منظر، طراحان شهری و معماران با آن دست به گریبان هستند، مفهوم منظر و تعاریف متعدد، پیچیده، چند لایه و بعضا غلطی است که از این واژه به عمل می آید. تصور عامیانه منظر را در حد علمی برای تزیین محیط تلقی میکند. در این تصور، منظر در حد کاشت گل و گیاه، ساخت آب نما و... تنزل می یابد.
بازشناخت تعاریف و ریشه های به وجود آورنده این مفهوم، مانع از کجفهمی یا برداشتهای نادرست از مفهوم منظر است. تعاریف نوین از منظر اصلاح دیدگاه ها و روش های عامیانه را ضروری میسازد.
این نوشتار تلاش دارد تا با ارائه تعاریف متعدد اما مرتبط در یک سیر هدفمند به واکاوی مفهوم منظر بپردازد، با این دیدگاه که منظر تنها یک واژه نیست بلکه مفهومی است جامع که میتواند راهی برای شناخت ساختار زندگی مردم دنیا باشد.

منظر، دیدگاهی جدید در ارتباط انسان و محیط است که به تفسیر فضا میپردازد و گرایشهای مختلف آن در جوامع پیشرفته به سرعت در حال گسترش است. نگاه منظر به فضاهای بیرونی، ناشی از پایگاه فلسفی و دکترین حاصل از شکستن نگاه کلاسیک علمی به انسان و هستی است. از طرف دیگر برای ارتقاء کیفیت شهر، تخصصهای مختلفی در این حوزه، دخیل هستند و تصور اکثریت آنها بر پایه جهان دوقطبی دکارت بنا شده است. این امر موجب می شود که برای دخالت در شهر تنها ابعادکالبدی آن در نظر گرفته شود و از جنبه های اجتماعی و معنایی آن غفلت شود. نظریه منظر که این جهان دوقطبی را درهم میشکند، از دریچهای دیگر به شهر نگریسته و آن را موجودی مستقل از زمان و مکان نمیپندارد که تنها در ابعاد مورفولوژیک معنا شود، بلکه شهر را موجودی پویا و درحال حرکت میبیند که تغییر میکند و با خود، دامنه فرهنگ، جامعه و نگاه انسان را نیز تغییر میدهد. در جامعه امروز ایران، نه تنها جایگاه منظر شهری در اسناد توسعه و راهبردی شهر مشخص نیست، بلکه با نوعی سطحینگری نیز مواجه شده است. سطحینگری که آن را تا حد یک مفهوم خرد و کوچک تقلیل میدهد و تنها به اقدامات عملیاتی- اجرایی در سطح تکنیک میپردازد. این نوشته قصد دارد با مرور نظریه های صاحبنظران معاصر که اکثرا متاثر از لینچ، بیکن و کالن هستند، نشان دهد که فهم ناقص از منظر شهری در حوزه های علمی و تخصصی تنها به اقدامات کالبدی صرف در شهر میانجامد. در حالی که شهر در نگاه امروز، تنها در کالبد خلاصه نمیشود بلکه روحی را درون خود در جریان دارد که همزمان و توامان حاصل تعاملات اجتماعی و حیات مدنی در فیزیک و کالبد شهر است.

منشا بسیاری از بحرانهای اجتماعی و شهرنشینی، بیتفاوتی مردم نسبت به تغییرات محیط و تبعات آن همچون تضعیف فرهنگ و هویتهای محلی است. علائم و نمادهایی که جامعه شهری از طریق آشنایی وانس با آن، قادر به بازشناسی اطلاعات محیط شهری است، جزئی از منابع هویت فضایی است و نقش آنها به مثابه دستور زبان ادراک خوانایی مکنونات اجتماعی و سیاسی شهر است. منظر شهری، به عنوان تجلی خارجی یک کلیت واحد، محصول انطباق لایه های اطلاعاتی متعدد در حوزه های مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، تاریخی، بوم شناختی و... از شهر بوده و در گونهشناسی نقشهای مختلفی که تاکنون بر عهده داشته است، مهمترین نقش آن، فراهمآوردن امکان قرائت کلیت شهر به مثابه یک «متن» است. بر اساس مطالعاتی که از دهه 1960 میلادی در زمینه «نشانه شناسی» شهری بهعمل آمده است، میتوان منظر شهری را نظامی از «دال»ها انگاشت که به مجموعهای از «مدلول»ها اشاره مینماید. فهم منظر شهری به مثابه «نظامی از نشانه ها» که قادر به «پیام»رسانی در زمینه های گوناگون است، امکان «قرائت» و «خوانش» متن شهر وکشف و یا تاویل معانی آن را فراهم می سازد.

ابتدای هر چیزی مهم است. در لغتنامه دهخدا، ورودی منسوب به ورود دانسته شده و ورود به معنای رسیدن و واردشدن است. آنچه انسان میآفریند انتقالدهنده اندیشه های اوست. برای اینکه دیگران بتوانند این پیام را دریابند باید راهی به درون مجموعه منظم این پدیده ها بیابند. ورود به یک مجموعه منظم، زمانی به درستی و با اطمینان انجام می شود که واردشونده بتواند پیش از ورود، دریافتی سریع از تمامی مجموعه بهدست آورد. مطلع یک غزل، روحیه کلی حاکم بر تمامی آن را به خواننده منتقل میکند. ورودی یک بافت به همینگونه سیمای کلی و فضای بافت را به بیننده مینمایاند (رشید شمالی، 1375). ورودی ها بهعنوان اولین نقطه از مجموعه شهر مطرح هستندکه اکثر مسافران با آن برخورد دارند و عمده تصویر اولیه از شهرها را شکل میدهند. لذا کیفیت آنها در شکلدهی ذهنیت مخاطبان در رابطه با شهری که پیشرو خواهند داشت، بسیار موثر است.

یکی از اهداف نهایی معماری در جوامع بشری، تقویت و ارتقاء فرهنگ جامعه از طریق بازنمایی مظاهر تمدن همچون هنرها، شهر و فضاهای شهری گذشته است که از استقلال و هویت مختص خود برخوردار بوده و در صدد است مفاهیمی ایجاد کند که نهایتا موجب ادراک معناهایی همچون احساس تعلق به مکان، حس شهروندی و تداعی خاطرات گذشته شود. در حالی که آنچه امروزه اغلب در ذهن انسانها تصویر می شود چیزی جز ساختمانهای بلند اداری، بانکها، برجهای عظیم مسکونی و فضاهای تعریف نشده، نیست. اما واقعیت امر این است که آنچه شهر را به مکانی باخاطره تبدیل میکند، تنها بناها و ساختمانهای موجود و در واقع بعد کالبدی شهر نیست، بلکه این انسان است که در تعاملش با فیزیک شهر (چه در بافتهای سنتی و چه در بافتهای نوساز) موجد هویتشهری میشود. در این نوشتار مقوله هویت شهری، عناصر و عوامل موثر بر آن، به اختصار پرداخته میشود.

گفتگوی تخصصی درباره طراحی روشنایی در معماری، معماری منظر و طراحی شهری، تنها عرصهای نیست که با کمبود واژگان تخصصی و اشتراک لفظ در میان مفاهیم مختلف روبروست. کلمه «روشن» در اصیلترین معنای آن به شیای اشاره دارد که در معرض پرتوهای نور قرار گرفته باشد. با این وجود امروز همین کلمه برای هرآنچه در مفهوم آشکار است نیز به کار میرود. گفتگو از آنجا پیچیدهتر می شود که باز همین کلمه در تقابل با «خاموش» برای توصیف هر دستگاه فعالی، خصوصا منابع نور، به کار برده میشود. لاجرم هربار صحبت از روشنایی به میان میآید، مکان روشن و منابع نور همزمان در ذهن مخاطب تصویر میشوند. همین تصور مختلط گاه باعث شده است که طراحان و مجریان نیز رویت منابع نور متعدد یا قوی را معیار موفقیت و مقبولیت یک منظر در شب فرض کنند.

نوسازی بافتهای فرسوده شهری یکی ازچالشهای مدیریت شهری دهه اخیر ایران است. طبق معیارهای مصوب شورای عالی شهرسازی در کل کشور حدود 55000 هکتار بافت فرسوده شناسایی شده است. این بافت ها اکثرا خارج از ناحیه تاریخی شهر هستند و در آنها کارکردهایی در مقیاس شهر وجود ندارد. وسعت زیاد بافتهای فرسوده و جمعیت بالای ساکن در آنها، دو شرط اساسی برای انجام نوسازی را تعیین می نماید؛اول، حفظ جمعیت ساکن در بافتهای فرسوده و جلوگیری از مهاجرتهای درونشهری است. تجربه های جهانی و ملی نشان داده است برنامه ریزی برای جابجایی ساکنین این نوع بافتها و نوسازی صرف کالبد (که اغلب به منظور جلب منافع اقتصادی و بهرهکشی از زمین ارزان و موقعیت شهری آن صورت میگیرد) نوعی پاککردن صورت مساله است. زیرا در عمل محلات و بافتهای فرسوده جدیدی توسط ساکنین رانده شده در گوشه دیگری از شهر سر بر میآورد. دوم، لزوم اجرای نوسازی به دست خود ساکنان محله است. زیرا طبق اظهار نظر متصدیان امر، نوسازی هر هکتار بافت فرسوده از طریق مداخله متمرکز 100 میلیارد ریال هزینه در بر دارد، در این صورت هزینه واقعی نوسازی بافتهای فرسوده کشور، رقمی نجومی و تامین آن از سوی دولت، غیر ممکن خواهد بود. لذا ضروری است که روند نوسازی در جریان تحولات تدریجی شهر، هدایت شده و بر اساس اولویتهایاجرایی صورت پذیرد.

موضوع منظر شهری و ارتباط آن با اسناد توسعه شهرها در ایران دارای دو وجه متفاوت است. اول آنکه اصولا اسناد توسعه شهری در ایران کمترین ارتباط را با ماهیت فعلی شهرسازی در جهان دارند و کهنگی و ناکارامدی چارچوبهای نظری و روششناسانه آنها باعث می شود که عنوان کردن هرگونه بحث جدیدی در این حوزه در ایران کاملا بیثمر بماند. از سوی دیگر، حداقل در عرصه مباحث ترقیجویانه و اصلاحطلبانه در مباحث شهرسازی در ایران، متخصصان شهرسازی چارهای جز مطرح نمودن تجربیات جدید در حوزه علم شهرسازی و بر پایه یافته های علمی ندارند، زیرا این بخشی از رسالت علمیحرفهای آنها محسوب میشود.